Laman

Jumat, 11 Maret 2011

BAMAIN SANGKEK KETEK


JANG JENG KUIK
oleh Shaff Ra Alisyahbana

Pado hari bulan lewat sapuluoh hari sampei duo puluoh,biasonya tarang bulan ka laou indak di musim Barat. Musin Barat di Ranah Nata satangah tahun kadang labieh dan kadang kurang sa ketek. Disampieng ado acara baralek atou karamian lainnyo, satiok tarang bulan,paja-paja di Ranah Nata salalu “ Ba Tarang Bulan “. Apo-apo nan di karajokan paja-paja tu kok alah tarang bulan. Banyak bana pamainan paja-paja di bulan tarang. Sadangkan nan mudo-mudo atou anak mudo ado pulo pamainannyo yaitu Main Sinduang jo Sitinjou, tapi iko biasonyo di bulan Puaso satiok tahunnyo. Nan gaek-gaekpun indak mau katinggalan karano di bulan Sapa ma adokan acara “ Bagimba “.Adolei induok-induok Bajoden,Babibi-bibi dan Lukah Gilo jo Galombang.

Acara Bagimba diadokan dalam rangka manyambuik Hari Asyura. Disitu diadokan bamacam kesenian daerah Ranah Nata saumpamo Badendang-dendang,Bakaba,Badikie jo Badabuih. Itu manunjuokkan etnisnyo Ranah Nata saumpamo Bakaba asa dari Minang, Badikie asa dari Melayu, Badendang-dendang dari Ranah Nata dan Badabuih asa dari Tanah Rencong . Duo hari duo malam diadokan acarako dan kadang labieh lei wakatunyo. Acara ko kini nan masih diadokan adolah desa-desa nan barado di ulayat pantei Barat saumpamo Tabuyuong, Bintue,Buburan jo Sikarakara (kampuong).
Pamainan paja-paja tu antaro lain adolah ;

1.Main Cungkil
2.Main Palecek/Poci
3.Bakudo-kudo
4.Main Paduok/Buakare
5.Main Senggek
6.Main Sapik
7.Bagala-gala
8.Batabu-tabu
9.Kulik-kulik Alang
10.Tam-tam Buku
11.Nenek Kontuik
12.Kambieng-kambieng/Kucieng Buto
13.Basasi-sasi
14.Tumbuok-tumbuok Alu
15.Biawak Kompong
16.Jang Jeng Kuik
17.Si Kunci Lewe-lewe
18.Main Congkak
19.Main Ayam dan banyak lei nan lainnyo.

A.Pamainan Urang Tuo-tuo.

1.Lukah Gilo , pamainan ko adolah barasal dari Angku Abdul Halim Pandeka yaitu lukah nan digilo-gilokan. Lukah ditagakkan dan di agie ba pakayan saumpamo ba baju jo bakupiah, Pamain mambuek irama jo malacuik-lacuikkan sakarek rotan ka keda jo ka kanan sambie balagu yaitu ;

Sip …….. lukah ……asip )
Gilo ,,,,,,, lukah ….. gilo ) 2 x

Indak bamban panjalin lukah
Tibo di luka banyak bageinyo,
Bage-=bagei tumbuoh di Pagei
Kalapo tumbuoh di matonyo
Sungguoh batanyo ka nan langkei
Sungguoh bak nio bak katonyo

Anak singiang-ngiang rimbo
Basarang di buku buluoh,
Sungguoh bak nian bak katonyo
Kito baduo sajo tau

Pisang sasikek duo sikek
Sa sikek di ateh banduo,
Anak bujang jolong ba ikek
Sungguoh bak bungo kambang baluo.

2.Babibi-bibi , diadokan dek induok-induok di siang hari (patang) dalam acara Tu ghun Ka Ayie yaitu hari patamo paja ketek ma injakan kakinyo ka tanah sambie di mandikan. Babibi-bibi dilagukan jo irama pasisie Ranah Nata sa umpamo Sikambang,Simambang atou Sagu Jao nan marupokan pantun nasehat untuok kaduo urangtuo dan si paja keket sibiran tulang. Salah satu pantun Babibi-bibi adolah :

Lape nan dari belok Bangei
Mandaki pulo belok Guguong ,
Leseh diri jago parangei
Harago diri Bundo Kanduong

3.Bajoden , adolah seni suaro atou Sinandong nan dilagukan dek induok-induok pado wakatu mambueikan si jantuong hati,sasudah salasei acara Tughun Ka Ayie . Paja ketek dimasuokkan dalam buayan nan tadiri dari tigo alei kain panjang. Pantun-pantunnyo banyak mangaduong isyarat jo nasehat,karinduan (taragak) dan bias juo curito lamo untuok padoman bagi paja ketek. Pantunnyo antaro lain ;

Batang pauoh batang cubadak
Subaliek batang si kasumbo,
Ayah jauoh anak taragak
Musin pabilo ka basuo.

4.Bagalombang , adolah seni tari nan marupokan seni bela diri di Ranah Nata nan tadiri dari Silek Padang dan Silek Balam. Acara ko biasonyo diadaokan wakatu ma nyambuik Marapulei atou Tamu diwakatu Arak Patang Marapulei nan bak Konteler Ulando tu. Bagalombang dimainkan dek duo kalompok yaitu kalompok nan datang jo kalompok mananti , dimano urangtu salieng balawanan dalam ba Silek Nata
5.Turghun Ka Ayie di Ranah Nata diadokan dalam rangka untuok mamandikan paja ketek, bacukuo dan mambueikan dalam buayan. Mamandikan paja dilakukan di alaman rumah, Paja dibaok jo dukuongan Salendang banang ameh jo bapayung sitin dan bacolok asam limou katuri bapusuong.Paragat Tughun Ka Ayie dipelok diateh dulang sa umpamo sitapuong sitawa, bareh kunik dan paragat mandi. Sampeidi rumah lalu dicukuo dan dibueikan nan diiringi jo lagu Marhaban dek nan gaek –gaek,alim ulama dll.nyo. Kudian baru ma agie namo jo nasi kunik Jamba Namo
6.Bagimba dan Tabuik , biaso dilakukan dek urang Koum Syi’ah atu Koum Suluok, ka rano acara Bagimba adolah panyambuiktan urang kalua dari Suluok. Didalam Bagimba salalu diadokan Badendang,Badikie, Pancak Silek, Tabuik ,Dabui nan mi rip jo pasa malam. Tari Dabui diadokan dek gadang hati basuo jo sanak famili nan salamo 40 hari ma adokan suluok nan bak jama’ah manyambuik jema’ah haji pulang dari Makkah. Tabuik biaso juo diadokan pado hari Raba’a Akhir yaitu hari Rabu pa ngabisan dobulan Sapa (Shafar). Tabuik dibuek dari batang pisang nan dihie ji Taju ok,Candey dan lain-lainnyo.

7.Sitinjou , adolah pamainan urang tuo-tuo dan biaso juo dek nan mudo-mudo. Sitin
jou adolah kaligatan sorang nan batungkek buluoh diagie batupang tingkek nan ba so Nasional disabuik Enggrang. Disikolah patandiengan basipandei mamainkan sitinjou nan bisa malangkahi banda gadang,karano ado sapanjang tigo atou ampek meter tengginyo.

8.PAMAINAN ANAK MUDO-MUDO.

a.Main Sinduang adolah pamainan anak mudo-mudo di Ranah Nata nan biaso dimainkan pado bulan puaso sasudah kalua shalat Tarawei. Pamainan ko mirip Ondel-on delnyo urang Jao,tapi di Ranah Nata dimainkan dek Tuan,Noni dan Simuntu Dayak. Noni-noni,tuan jo Simuntu Dayah manari-nari malenggang-lenggok maikuik kan irama gandang nan dibunikan dek patugas bagian musiknyo. Si Noni ado nan manjadi Anakdaro, Polwan,Patugas Palang Merah,Bidan,Bujing-bujing,Madame dll,sadangkan Tuan ado pulo nan jadi Marapulei, Dokter, Tantara dll. Tapi disam pieng nan banyaktu ado pulo duo urang jadi Limpape manyonsong Noni jo Tuan. Iko adolah musik permainan tahap mulo-mulo dan pangabisan masuok tahap kaduo Simuntu Dayak nan musiknyo macam tripping jaman kiniko. Sado pamainnyo ba pa kayan buruok-buruok sainggo kito indak tau siapo inyo dan baitu juo Noni jo Tuan. Untuok tahap katigo adolah lagu parmintaan dari si tuan rumah,sabab pamain Sindu ang ko mandatangi satiok rumah jo imbalan kepieng. Disiko ado bamacam tarian, ado Basandieng Duo, Sarampang Duobaleh, Mainang, Tarian Daerah Ranah Nata dan tarian daerah saumpamo Tor-tor,Samba,Kuala Deli ,Joget Sri Langkat dll.
9.PAMAINAN PAJA-PAJA.
1.Main Palecek atou Main Poci adolah pamainan nan diadokan dek paja-paja pado wakatu patang-patang atou di bulan tarang di ilaman rumah. Pamainan ko mampagunokan palecek yaitu batu nan picak. Rangka poci dibuek macam kapa tabang, baju jo rok,ampek pasagi dll. Gambar nan disampieng ko adolah Poci Baju namonyo. Sadangkantan ado silang adolah Bintang namonyo nan alah dapek dek palecek dan indak bulie di inja dan sia ma inja silang atu garis, mako inyo poci. Kala Main Cungkil biasonyo diadokan pado wakatu ari patang jo pamain duo orang atou duo grup. Paragatnyo dua karet kayu sapanjang 15 cm jo 40 cm,dimano nan ukuran ketek dibulintangkan diateh lubang panjang dan kayu nan panjang untuok man cukiekan nan pendek supayo malayang. Bilo dapek ditangkok dek lawan main urangtu mandapek nilei,umpamonyo 50,tapi mainnyo diulang baliek. Anak cungkil digadokan ka induok cungkil. Kalou kanei mako batal parmainan dan digantikan dek urang nan ma imbek. Bilo indak kanei,pamainan ditaruikan jo manapiek anak cungkil jo induoknyo. Jikok dapek di tangkok lawan main, nileinyo umpamonyo 100 dan manapiek di ulang baliek. Baitulah pamainan tu tarui manarui dan nan manang adolah nan banyak mandapek nilei.

3.Bakudo-kudo adolah pamainan nan biaso dimainkan bakalompok yaitu duo kalom pok dan baso Nasionalnyo adolah main Damri,tapi bukan motor nan di Medan tu. Pamainan ko biasonyo dimainkkan dek sajenis sajo,karano dukuong mandukuong. Sasudah diadokan sutan,mako nan manang daolu main dan biaso juo mandaolui palecek. Sia nan maikek’i itulah nan mandukuong lawan mainnyo. Tapi, bilo pale cek kanei dek palecek lawan, mako inyo poci atou batal main. Adopun sutan dilam bangkan jo jari. Talunjuok sabagei urang, Ibujari sabagei gajah dan kalingkieng sabagei samuik. Bilo kalua kalingkieng samo talunjuok, mako nan kalah adolah ka lingkieng yaitu kalah samuik dek gajah karano di inja gajah tantu mati samuik. Jadi, bilo manggado palecek sampei kanei tigo kali,mako didukuong balakang tigo kali pulo.
3.Main Senggek adolah main Bekel kalou baso Indonesianyo.
4.Bagala-gala adolah pamainan Gobak atou Sodoran nan dimainkan dek 6 urang pa main untuk satu grup.

5.Ba tabu-tabu adolah sajenis pamainan ba kaja-kajaran,dimano lawan main musti Barondok nan lainnyo mancari dan sorang tingga manjago Umbek. Pamainan ko ditantukan dek sutan juo,siapo nan manang inyo duluan nan barondok. Sadonyo pai barondok dan tingga panjago umbek untuok mancari urang nan barondok sasu dah si panjago umbek manukiekkan Aaalaaa…… Bilo nan barondok mangecek kan Tabu !! barulah nan manjago umbek mancari nan barondok tu. Acarako biaso juo jo lagu khusus yaitu ;

cak cak peyieng , cak peyieng lumbo-lumbo
sia dapek itu punyo

Katiko lagu pangabisan,si katua manangkok jari pamain,dimano pamaian bausaho untuok ma ilak supayo jangan dapek kanei tangkok. Sia nan tatangkok jarinyo, itu lah nan manjago umbek. Pamainan ko silieh baganti nan ma umbek dan kadang ta tap sorang tu dek karano nan dikaja indak pana dapek.

6.Kulik-kulik Alang biaso di mainkan dek paja-paja padusi dengan jalan babaris sa jaja ba adok-adokpan nan salieng mamacik ujuong jari kawan. Jadi bantuoknyo bantuok pintu gaduong. Lalu kasadonyo banyanyi basamo-samo jo lagu ;

Kulik –kulik gagak ,anak gagak di balakang
Balakang baliku, sa liku jalan ka Rao
Awo-awo icing, ba pucuok mali-mali
Jago kan anak bujang, anak gadih turun mandi
Mandinyo ka Solok, ba timbo daun pudieng
Balakinyo nan elok, baranak putieh kunieng

Akie lagu, sadonyo manjarangkan kaki (mangangkang) sacaro sarantak dan nan barado di balakang sakali manggadokan sabuah batu ketek. Sia nan kanei kakinyo,inyolah nan mangaja urang tu. Urang tu duduok baduo-duo dan itulah nan dipatamukan kaduonyo ataou jo batu nan ado didakek urang tu. Biasonyo,kalou datang nan mangaja,urang tu tagak lari ma ilakkan supayo jangan dipatamukan jo tangan keda kanan nan mangaja tu. Jo ukuran jarak sadaponyo. Sia nan bias di patamukan, mako inyo pulolah nan mangaja.

7.Tam-tam Buku adolah main ula nago panjang dan ampieng samo jo pamainan kulik-kulik gagak,tapi sasudah duo urang manguliliengi inyo banyanyi ;

Tam-tam buku, cirewet banda limo
Pata paku, pata dendieng, cari kawan tangkap satu.
Tu…tu…tu…..tu..tu…tu dan sataruinyo.

Lalu mamasuok ‘i pintu gaduong si Bulang jo si Bintang. Bulan jo Bintang manangkok nan pangabisan bana jo malingkuongi jo tangan Bulan Bintang. Mako tajadilah soal jawab antaro katua jo Bulan Bintang sbb.;

Soal dari Katua dan Jawab dari Bulan & Bintang :

Mangapo di tangkok anak kami ? Di pijaknyo tanah labu kami
Indak bulie diganti ? Indak !!
Mano sureknyo ? Masuok dalam sumuo !
Indak bulie di kaik ? Indak !!
Cubo kiloi…. (lalu Bulan Bintang manimbang dan dijawab umamonyo lapan kilo atou bilangan lainnyo)

Kamudian ditanyo nan ditangkok manyubalah kamano,si Bulan atou si Bintang. Sasudah abih kasadonyo,lalu diadokan tariek tambang tapi tambangnyo adolah tangan sambuong basambu ong, salieng elo maelo ba sikuat jo jalan ma agie umpan salah sorang anggota grupnyo. Dari mano anggota nan pangabisan,mnako inyolah nan kalah dalam pamainan ko.

8.Nenek Kontuik atou Nenek Sendok dimainkan dek padusi sajo,tapi takadang dimainkan dek laki-laki. Pamainan mulo-mulo di pelok gambar rumah nan bantuok manyarupoi bat pimpong. Sasudah itu baru diadokan sutan atou takok tangan jo jalan sadonyo salieng manenggekkan tapak tangan,lalu diambuong. Sia nan tacilantang,inyolah nan ma umbek. Wakatu batenggek tapak tangan ,tiok urang banyanyi tiok suku kato dan siapo nan pangabisan,inyolah sabagei Nenek Kontuik atou Nenek Sendok. Nyanyian dan takok tangan tu adolah sbb .;

Cang kulelek, kulelek togun-togun
Siapo delek…. Pai ka Kabun.

Nenek Kontuik atou Nenek Sendok, tagak tantang pintu lalu datang sorang sambie mandaguo pintu (isyarat mandaguo)Jo kato-kato basoal jawab sbb.;
Soal Nenek Kontuik : Jawab Tamu :

Apo mukasuik ? Mintak api
Kanapo api ? Pamasang badie-badie
Kanapo badie-badie ? Panembak karo
Mangapo di tembak ? Dimakannyo padi kami
Kanapo karo ? Ka kawan nasi
Kami indak nandak tu do.. Kami nandak gulei ayam
Cubo naiek sa tingkek


Sang tamu naiek satingkek ka dalam gambar janjang nan di tanah tu. Lalu disipak kannyo palito (diisyaratkan jo sabuah batu ketek). Lalu tamu mananyokan ka dakek Nenek

Soal Tamu Jawab Nenek :

Mangapo padam palito ? Angin dari Barat
Siapo namo nenek ? Nenek Kontuik atu Nenek Sendok

Sadonyo manyorakkan nenek jo kato Nenek,nenek Kontuik ba ulang-ulang.

9.Kambieng-kambieng/Kucieng Buto dan Alang- alang adolah pamainan nan di pelok lingka ran bulek dan disiko ditantukan siapo Kambieng dan siapo Harimou. Sado pamaian babaris malingka sasuei ditantang garis lingkaran. Nan jadi kam being barado didalam,sadang nan jadi rimou barado diluar. Sado nan manjadi paga mampatahankan supayo harimou jangan masuok untuok manangkok kambi eng,tapi harimou bausaho manarobos paga tangan,bahkan bausaho malompek’i paga. Kalou kambieng dapek,inyo pulo nan ka jadi harimuo untuok mangaja kam bieng. Tapi dalam pamainan Kucieng Buto, sorang jadi Mancik dan sorang jadi Ku cieng. Si Kucieng Buto nan matonyo disaok jo kain manangkok mancik (peserta) dan mananyo siapo namp nan tatangkok tu. Bilo namotu tapek jo namo urangnyo,mako inyo pulolah mancadi kucieng. Bak itu juo pamainan Alang-alang yaitu sorang jadi Alang untuk mangaja alang nan lari. Bilo inggok, mako tampek inggok tu musti lari manjadi alang pulo. Jikok dapek inyo pulo manjadi alang.

10.Basasi-sasi adolah pamainan Pasan Barantei nan dimainkan duo kalompok. Sorang manjadi Hakim dan sorang manjadi saksi. Lalu kalompok A manitipkan pa san ka hakim dan dikecekkan pulo ka sasi salah sorang namo kalompok B. Kamudian kalompok B manitipkan pasan pulo manyabuikkan namo di kalompok A. Kalou tapek namo nan datang tu jo namo nan disabuikkan kalompok A cako,mako kalompok A mandukuong kalompok B dari tampek kalompok B ka kalompok A dan dipulangkan baliek.

11.Main Tumbuok-tumbuok Alu di daului jo sutan, Siapo nan kalah inyolah sabagei lasuongnyo. Caro pamainannyo adolah mamasuokkan ujung jari tunjuk kadalam ganggaman pacik nan jadi lasuong sambie balagu :

Tumbuok-tumbuok si Alu, si Alu pijak ruso
Lalu bunyi nyo, …….. pancakan taluo ciek.

Kamudian si lasuong malapehkan ganggamannyo,tapi urangtu tatap ma acuong
kan tunjuoknyo. Lasuong manyalang Ladieng sambie bakato :

Nek……..nek….,salang ladieng lalu nenek mananyo Kanapo ladieng ???
Pamauok ula gadang, jawab si Lasuong (lalu si lasuong mamatuokkan tangannyo saumpamo main karate dan siapo nan kanei pakuok,inyo pulo sabagei lasuong.

12.Main Biawak Kompong adolah pamainan sambie duduok. Tapi duduoknyo musti sajaja sa adokpan sadonyo atou basilang-silang dan manjuluokan kaki atou ma unjuo ka muko. Satiok kaki diagie sabuah suku lagu dan suku kato lagu pangabisan, kakinyo di kulipekkan inggo abih kaki dari adokpan pamaian. Lagunyo babuni sbb.:

Sapu-sapu rangik,katigo nganyam-ngayam
Nganyam-nganyam tak badatiek,sari bombom katinggalan
Sikumpei, Sikaro, naiekkan kate kudo
Naricik, Narico, ambiekkan panggali ubi
Indak ubi nan takali, takali si kayu bengkok
Kompong kaki kompong tangan, di cakou biawak kompong

Lagu ko dilagukan baulang-ulang inggo abih kaki kompong sado ala ee.

13.Jang Jeng Kuik adolah pamainan santei yaitu satiok pamain mancubik pungguong tapak tangan tindieh batindieh. Sambie ma angguok-angguokkan tangannyo saran tak, sadonyo banyanyi basamo-samo yaitu :

Jang jang jeng kuik,pilanduok barang-barang
Kamano umak si Jeng Kuik, pai manangguok ka subarang
Subarang ayie nan dareh, mandapek udang ba sapik.

Satiok abih lagu, nan sabalah kate malapehkan cubiktannyo inggo abih nan dicubik baru abih pulo lagu. Sia nan sabalah kate,itulah nan manang sabab inyo indak kanei cubik do.

14.Si Kuncil Lewe-lewe, pamainan ko adolah mancari batu nan diondokkan di dalam ganggaman tangan salah sorang pamain untuk di takok dek nan sadang manung kuik tiarap. Sadonyo nan main manadahkan tangannyo diateh pungguong nan ba tiarap mambungkuok,sambie banyanyi dimano suku kato lagu nan pamngabisan, situlah dilatakkan batu tu cako. Lagunyo adolah sbb.;

Cik..cik…mimic , bilalang katimaro
Inggok-inggok di batu licin ,manggarak jo manggaro
Sikumpei , sikaro, naiekkan kate kudo
Saripa saripati , takok mano nan barisi
Tak si Kuncil lewe-lewe 2 X Takok mano nan barisi.

Andei tapek nan di takoknyo, mako inyo pulo nan manungkuik untuok manatok ba eko sasudah balagu sarupo di ateh cako.

15.Main Congkak adolah pamainan nan baso Nasionalnyo Congklak, biaso dilakukan nan gadih- gadih, umak-umak nan dipelok diateh tanah sabanyak 14 lubang ba adok- adokpan dan ujuong pangka dipelok rumah untuk tampek buah. Satiok cong barisi 98 buah dimano tiok lubang barisi 7 buah. Jadi satiok pamain mampu nyoi buah sabanyak 49 buah. Sasudah diadokan sutan,nan manang mulo-mulo main dan mati apobilo buah pangabisan masuok ka lubang kosong. Tapi kalou ado barisi lubang nan satantang jo inyo,itu dimanokan manembak dan buah lawan tu dapek dinyo. Apobilo buah tingga sabuah sabuah lai, diadokan paduok basilam bek abih buah. Sia nan manang itu namonyo manang di papan. Permainan dimuloi lubang nan partamo. Sasudah salasei main, lubang diisi baliek dan kalou ado nan indak barisi lai, itu namonyo tapanggang dan sia nan banyak tapanggang, itulah nan kalah.
Itulah sanak sudaro pamainan-pamainan kito dolunyo wakatu masih paja-paja,tapi kini labieh lasap tipi,makonyo pamainanko banyak nan ilang dari pamainan.
( Shaff Ra Alisyahbana )

Tidak ada komentar:

Posting Komentar